تاریخچه و وضعیت صنایع شوینده، بهداشتی و آرایشی در ایران و جهان

نگاهی به وضعیت بازار جهانی

تقریباً بیش از ۷۰ درصد مردم جهان از مواد شوینده مایع و پودری برای شست‌و‌شو و نظافت استفاده می‌کنند. اهمیت دادن به نظافت و پاکیزگی در میان مردم جهان باعث شده است روزانه حجم انبوهی از تقاضا برای انواع شوینده به‌وجود آید و متناسب با آن نیز سیل گسترده‌ای از این محصولات با ترکیبات قوی‌تر و در رنگ‌های مختلف و اسانس‌های جدید به بازارهای جهانی سرازیر شود. در این میان، مواد شوینده تنها محصولاتی هستند که میزان تقاضا برای آن‌ها در همه نقاط جهان به‌صورت یکسان است. ایران با داشتن ۹۵ درصد متقاضی همراه با مصر و قطر در یک رده قرار دارد و می‌توان گفت بیش از ۸۰ میلیون ایرانی متقاضی مصرف مواد شوینده هستند. از طرف دیگر، وجود بازار جهانی برای این محصولات نشان می‌دهد که ۱۰۰ درصد مردم در سنگاپور، اندونزی و آرژانتین استفاده از این محصولات را در سبد روزانه خود قرار داده‌اند و رتبه اول را در استفاده از آن‌ها دارند. همچنین هلند، کرواسی، چین، ژاپن، مالزی، اسلواکی، آمریکا و تایلند هر کدام با ۹۹ درصد متقاضی، حائز رتبه دوم در استفاده از این مواد چه به‌صورت پودری و چه مایع هستند. کشورهایی مانند هنگ‌کنگ با ۹۷ درصد، سوریه و لبنان با ۹۶ درصد، کویت و عربستان با ۹۴ درصد، بحرین، استرالیا و مکزیک با ۹۳ درصد و ایرلند جنوبی و ایتالیا با سهم ۹۱ درصدی، در صدر این جدول قرار دارند. اندازه بازار این صنعت در سال ۲۰۱۹ میلادی برابر با ۱۱۷ میلیارد دلار بود و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۶ میلادی با بیش از ۷۰ درصد رشد، به بیش از ۱۸۰ میلیارد دلار برسد.

نرخ رشد مناطق تا سال ۲۰۲۵ میلادی پیش‌بینی شده است که قسمت‌‌های سبز‌رنگ بیشترین رشد، زرد‌رنگ رشد متوسط و قرمزرنگ کمترین رشد را خواهند داشت.

همچنین، مبلغ کل صادرات در دنیا برابر با ۳۱ میلیارد دلار است که پیش‌بینی می‌شود این مبلغ تا سال ۲۰۲۵ میلادی رشدی ۵ درصدی داشته باشد. مبلغ واردات نیز برابر با ۳۱ میلیارد دلار است که پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۵ میلادی به ۳۳ میلیارد دلار برسد. در نمودار ۲، مبلغ صادرات ۱۰ کشور نشان داده شده است که عمده صادرات مواد شوینده به مبلغ ۴ میلیون دلار متعلق به کشور آلمان است و پس از آن ایالات متحده آمریکا با مبلغ ۳ میلیون دلار قرار دارد. همچنین، آلمان با ۲/۵ میلیون دلار، رتبه اول را در واردات این محصولات دارد و کشورهای فرانسه و چین در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

وضعیت صنایع شوینده، بهداشتی و آرایشی در کشور

تولید مواد شوینده در کشور ایران قدمت طولانی دارد و به دهه ۱۳۳۰ هجری شمسی باز‌می‌‌گردد. در حدود سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۴ با ورود پودرهای شوینده به شهرهای بزرگ، کاربرد این مواد به‌شکل امروزی متداول شد. رشد فرهنگ جامعه از یک سو و افزایش آگاهی استفاده‌کنندگان از تنوع تولیدات شوینده از سوی دیگر، باعث بالا رفتن میزان مصرف محصولات شوینده در پنج دهه اخیر شده است. این افزایش مصرف، افزایش تولید و ارتقای سطح کیفی محصولات شوینده را نیز در پی داشته است. ظرفیت تولید داخلی با حدود ۲۲۰ تولید‌کننده، برابر با ۴ میلیون تن است که از این ظرفیت تنها ۱/۵ میلیون تن تولید می‌شود و این تولید نه‌تنها بیش از دو برابر مصرف مورد‌نیاز کشور است، بلکه بخشی از محصولات موجود در بازار داخل نیز کاملاً وارداتی هستند. هرچند عمده محصولات وارداتی، مواد میانی برای تولید محصول نهایی بوده و عمده محصول صادراتی از دسته محصولات نهایی است.
به‌‌طور متوسط، صادرات سالانه ایران در مواد شوینده و صنایع وابسته در حدود ۱۸۰ تا ۲۲۰ میلیون دلار است. در سال گذشته، صادرات این محصولات به ۴۰۰ میلیون دلار رسید و در هشت‌ماهه سال جاری با وجود ممنوعیت صادرات این قسم از محصولات، شرکت‌ها توانستند ۱۸۵ هزار تن محصول به مبلغ ۷۶ میلیون دلار را صادر کنند و پیش‌بینی می‌شود ایران ظرفیت صادرات ۱/۵ میلیارد دلاری داشته باشد. ایران به‌لحاظ توان تولید و صادرات، پس از ترکیه رتبه دوم را در منطقه به خود اختصاص داده است. ایران یک بازار ۷۰ میلیونی دارد که شامل مصرف‌کنندگان داخلی است. همچنین، یک بازار ۲۵۰ میلیونی بالقوه هم در کنار ما وجود دارد و در مجموع ۳۲۰ میلیون بازار مصرف می‌تواند در اختیار باشد. اما مهم‌ترین نکته، مدیریت و جذب این بازار ۳۲۰ میلیونی است که نیاز به برنامه‌ریزی و تشکیلات منسجم دارد. تقسیم‌بندی اصلی محصولات این صنعت به ترتیب زیر است:

انواع پودرهای شوینده مانند: لباسشویی ماشینی و دستی؛
انواع مایعات شوینده مانند: ظرفشویی، دستشویی، کف‌شویی، شیشه پاک‌کن؛
انواع مایعات سفیدکننده، ضدعفونی‌کننده و خوشبوکننده؛
انواع مواد (جامد یا مایع) شوینده و تقویت‌کننده مانند: صابون، خمیر دندان، شامپو؛
انواع لوازم آرایشی مانند: کرم‌ها، پودرها، معطرکننده‌ها، مواد حالت‌دهنده و تقویت‌کننده مو، مواد رنگ‌بر و رنگ‌کننده مو و مواد آرایش‌کننده اجزای صورت؛
انواع محصولات سلولزی؛

قابل‌ذکر است که بازار مصرف داخل کشور معادل ۱۷۵ هزار تن شامپو، ۷۰ هزار تن صابون، ۲۰ هزار تن خمیردندان و ۱۷۰ هزار تن مایع دستشویی در ۴ فصل اخیر برآورد شده است. مواد اولیه این صنعت عمدتاً (۸۰ درصد) از پتروشیمی‌ها تأمین شده و قیمت محصولات تولیدی به‌صورت ماهانه و هفتگی به‌روزرسانی می‌شود.
گفتنی است، علیرغم غنی بودن کشور از منابع نفت و گاز، بعضاً شرکت‌ها در تأمین مواد اولیه با مشکل مواجه می‌شوند. در این صنعت بیش از بیست نوع ماده اصلی وجود دارد که در بین آن‌ها می‌توان به پلی اتیلن، آلکیل بنزن خطی، پلی اتیلن ترفتالات، الکل چرب اتوکسیله، پلی پروپیلن، آیروپین، سدیم تری فسفات، سدیم سولفات، سدیم سیلیکات، سدیم، تگزوسیل، اسانس‌ها، آنزیم‌ها و انواع رنگ‌ها اشاره‌ کرد. اکثر این مواد از شرکت‌های پتروشیمی تأمین می‌شوند که براساس سیاست وزارت نفت و مدیریت صنایع پایین‌دستی پتروشیمی، قیمت این مواد معادل ۹۵ درصد قیمت جهانی و با ارز دولتی محاسبه می‌شد، اما در چند ماه اخیر، مواد اولیه مورد‌نیاز صنعت شوینده به گروه‌های کالایی ۲ و ۳ منتقل و در نهایت ارز دولتی این صنعت حذف شد. در حال حاضر، مواد اولیه با ارز نیمایی محاسبه می‌شود که این امر در کنار تولید کمتر از نیاز محصول الکل چرب اتوکسیله سبب افزایش قیمت مواد اولیه و در نهایت محصولات شوینده می‌شود. همان‌طور که در شکل ۲ مشخص شده است، مواد از شرکت‌های پتروشیمی تأمین می‌شود، سپس به مواد اولیه مورد‌نیاز محصولات شوینده تبدیل و در این مرحله بخشی از آن به کشورهایی از جمله عراق، افغانستان و ارمنستان صادر می‌شود. همچنین، در این بین، حدود ۴۰-۳۰ درصد از مواد اولیه موردنیاز برای تولید محصولات به کشور وارد می‌شود. سپس، این مواد اولیه به محصولات نهایی تبدیل و به بخش توزیع فرستاده می‌شوند.

برای قیمت‌گذاری محصولات نهایی، انجمن صنایع شوینده، بهداشتی و آرایشی ایران، محصولات را به چند دسته تقسیم‌ می‌کند و با توجه به اینکه محصولات در سبد خانوارهای دهک‌های درآمدی بالا و یا پایین قرار می‌گیرد، نرخ‌گذاری را انجام می‌دهد. از طرفی سازمان حمایت مصرف‌کنندگان و تولید‌کنندگان نیز بر نرخ‌گذاری محصولات ضروری نظارت دارد.